روش هاي تربيتي از ديدگاه قرآن و سيره ي نبوي (1)

چکيده

مقاله ي حاضر به بررسي ويژگي هاي انسان از ديدگاه اسلام، اهداف تعليم و تربيت و ويژگي هاي تربيت کودک بر اساس سيره ي نبوي پرداخته است. به اين منظور، ابتدا اصول جهان بيني اسلامي توضيح داده شده است. چرا که ناگزيريم براي تعريف و شناخت انسان، تفسير و تحليلي از جهان داشته باشيم. اين اصول عبارتند از: اصل جهت تکاملي پديده ها و اصل معاد، سپس از ويژگي هاي انسان از نظر اسلام، چون خصوصيت تکاملي، عقل، آزادي و خود آگاهي و هدف زندگي اش بحث، و با ارائه ي تعريفي از تعليم و تربيت و اشاره به ضرورت آن، اهداف تعليم و تربيت اسلامي به اختصار عنوان شده است. در پايان ويژگي هاي تربيت کودک از منظر سيره ي رسول اعظم را به ايجاز بررسي کرده ايم.
کليد واژه ها: 1- جهان بيني اسلامي؛ 2- وجود شناسي؛ 3- انسان شناسي اسلامي؛ 4- تعليم و تربيت اسلامي؛ 5- سيره ي نبوي.

مقدمه

1. مساله ي تحقيق

شناخت انسان و ويژگي هاي او از ديرباز مورد توجه بسياري از انديشه وران و صاحب نظران بوده و در اين راه کوشش هاي فراواني صورت گرفته است. به رغم عظمت و فراواني اين تلاش ها، انسان شناسي کنوني که بيشتر به روش تجربي متکي است نه تنها نتوانسته ابعاد ناشناخته ي وجود انسان را روشن سازد، بلکه دچار نوعي بحران شده است. (1) بدين معنا که در آن نوعي سردرگمي و سرگرداني در پاسخگويي به پرسش هاي محوري درباره ي انسان پديده آمده است، بنابراين در وضعيت کنوني به استفاده از روشي جامع جهت شناخت انسان نياز است؛ چرا که هر گونه نقصاني در شناخت او، در چگونگي نظام تعليم و تربيت اثر مستقيم دارد. بر اين اساس، مقاله ي حاضر از مجموع روش هاي انسان شناسي، با استفاده از انسان شناسي ديني به بررسي ويژگي هاي انسان پرداخته است.
روش انسان شناسي ديني با استفاده از متون ديني و روش نقلي، درصدد شناخت انسان بر مي آيد. اين روش به دليل بهره گيري از دستاورد هاي وحياني در مقايسه با روش هاي ديگر انسان شناسي (فلسفي، عرفاني و تجربي) جامعيتي ويژه دارد و داراي ويژگي اتقان و خطا ناپذيري است. همچنين به مبدأ و معاد انسان در جايگاه دو بخش اساسي وجود او توجه مي کند و انسان را در ساختاري کلي، که در آن ارتباط ابعاد گوناگون وجودي انسان با يکديگر به خوبي ترسيم مي شود، بررسي مي کند. (2) افزون بر اين با توجه به آنکه مکتب الاهي اسلام حامل کامل ترين و فراگيرترين پيام خداوند است، شايسته ترين مکتبي به شمار مي رود که مي تواند شناختي کامل و جامع از انسان، هدف زندگي و اهداف تعليم و تربيت وي ارائه کند. بنابراين در مقاله ي حاضر کوشيده شده است تا با بهره گيري از جهان بيني اسلامي، ويژگي هاي انسان و هدف زندگي او از ديد اسلام و همچنين تصويري کلي از اهداف تعليم و تربيت اسلامي ارائه مي شود.

2. هدف تحقيق

هدف از انجام اين تحقيق، بررسي مجموعه اي از ويژگي هاي انسان با استناد به آيات قرآني و کتاب هاي تفاسري و ارائه ي راهکار هاي تربيتي مناسب در چارچوب جهان بيني اسلامي و سيره ي نبوي است.

3. اهميت و ضرورت تحقيق

بحث در باره ي انسان و ويژگي هاي وي از ديرباز مورد توجه فيلسوفان، متفکران و عالمان علوم اجتماعي و انساني بوده و به رغم تلاش هاي فکري، علمي و تجربي قابل توجهي که از سوي صاحب نظران علوم انساني در اين حوزه صورت گرفته، هنوز هم معماي چيستي انسان به طور کامل حل نشده و پاسخ به سوال هاي عميق فلسفي و عرفاني در مورد اينکه انسان چيست، هدف از خلقت وي چه بوده، و سرنوشت غايي انسان چه خواهد بود، داده نشده يا اينکه به دليل ناتواني در پاسخ به سوالات اساسي پيشين کوشيده اند صورت مساله را پاک کنند، پس هر گونه تلاشي که در سايه ي پيشرفت هاي علمي در عرصه ي علوم انساني و ساير نحله هاي فکري، درباره ي انسان و شناخت بهتر وي صورت پذيرد مي تواند در حد خود مفيد باشد. مفيد بودن کوشش هاي فکري و علمي براي شناخت هر چه بهتر انسان، نه فقط از لحاظ گسترش مفاهيم نظري در قلمرو تحقيقات فلسفي مي تواند مهم تلقي شود، بلکه از لحاظ کاربردي، نتايج اين گونه تحقيقات مي تواند در تدوين محتواي مطالب درسي يا اصلاح مواد آموزشي در دوره هاي گوناگون تحصيلي نيز به کار گرفته شود.

4. روش تحقيق

تحقيق حاضر از نوع تحقيقات کيفي است که با استفاده از رويکرد وصفي تفسيري به تبيين ويژگي هاي انسان از ديدگاه اسلام مي پردازد و سرانجام با توجه به تحليل مباني انسان شناسي ديني، به ارائه ي اهداف تعليم و تربيت متناسب و مطلوب انسان در چارچوب جهان بيني اسلامي و تعليم و تربيت دوران کودکي بر اساس سيره ي نبوي (ص) اقدام خواهد کرد.

5. ابزار تحقيق

گرد آوري داده ها و اطلاعات مورد نياز براي وصف و تحليل اصول و مباني جهان بيني و انسان شناسي اسلامي و نيز تبيين اهداف تربيتي از ديدگاه اسلام و سيره ي تربيتي نبي اکرم (ص) با استناد به روش اسنادي از طريق غور در منابع و مآخذ مربوط، ارجاع مستقيم به قرآن کريم و نيز نگاره هاي الکترونيکي موجود صورت گرفته است، اطلاعات گرد آوري شده، پس از طبقه بندي موضوعي، جهت وصف و تحليل هر کدام از پرسش هاي تحقيق استفاده شده است.

6. پرسش ها يا فرضيات تحقيق

تحقيق پيش رو در صدد پاسخ گويي به پرسش هايي در زمينه ي جهان بيني اسلامي، ويژگي هاي انسان از ديدگاه اسلام و مؤلفه هاي مربوط به اهداف تعليم و تربيت در اين جهت است. پس سوال هاي اصلي اين پژوهش را مي توان در موارد ذيل خلاصه کرد:
1- مؤلفه هاي جهان بيني اسلامي کدامند؟
2- ويژگي هاي انسان بر اساس روش انسان شناسي ديني کدامند؟
3- اهداف تعليم و تربيت اسلامي جهت پرورش انسان مورد نظر اين مکتب کدامند؟
4- روش هاي تربيتي کودکان بر اساس سيره ي نبي اکرم (ص) کدامند؟

7. قلمرو نظري تحقيق

پژوهش حاضر به منظور تلخيص ديدگاه هاي گوناگون درباره ي انسان از منظر اسلام و نيز پرهيز از طولاني شدن مباحث، ضمن اذعان به اهميت مطالعات تطبيقي انجام يافته در اين حوزه صرفاً به وصف و تحليل مباحث مطرح در چارچوب سوال هاي تحقيق مي پردازد و تحليل و تبيين ديگر مقوله هاي مورد بحث، با در نظر گرفتن يافته هاي علمي در ساير نحله هاي فکري را به انجام پژوهشي ديگر موکول مي کند. بنابراين قلمرو نظري تحقيق به طرح اصول جهان بيني اسلامي، ويژگي هاي انسان و اهداف تعليم و تربيت وي از ديدگاه اسلام و سيره ي نبوي (ص) محدود مي شود. در چارچوب جهان بيني اسلامي، از مقوله هايي چون هستي شناسي (3)، انسان شناسي (4)، ارزش شناسي (5) و زيبايي شناسي (6) بحث مي شود که در اين پژوهش بر حسب ضرورت و تناسب موضوع از دو مقوله ي هستي شناسي و انسان شناسي بحث شده است.

زيرنويسها

* دانشيار دانشگاه شيراز.
** استاديار دانشگاه شيراز.
1- محمود رجبي، انسان شناسي، سلسله دروس انديشه هاي بنيادين اسلامي، ص 13-34 و 203 -204.
2- همان.
3- Ontology
4- Anthropology
5- Axiology
6- Aesthetic

منبع:نشريه اسلام و پژوهشهاي تربيتي شماره 1
/ن